Vierter Landfrieden (18. Juli / 9. und 11. August 1712)
1Instrumentum
2pacis
3inter
4 & , primos Hel-
5vetiae Cantones Evangelicos,
6&
7Quinque Pagos Catholicos,
8, , ,
9& ,
10d[ie] 18. Julii & 9 atque 11. Augusti
11A[nno] MDCCXII.
12compositum.↑
13In Linguam Latinam ex Originali Germanico
14fideliter translatum.↑
15,
16Ex Typographeo Bodmeriano.↑
17In nomine Sacro Sanctae & In-
18dividuae Trinitatis, Patris, Filii &
19Spiritus Sancti, Amen!
20Manifestum notumque sit om-
21nibus: Posteaquam communi no-
22strum omnium cum moerore inter
23, tum atque
24, tum , ,
25, atque , lis & dissensio pro-
26pter gravamina atque querimonias est
27exorta, quae tractu temporis eo sensim processit, ut dispo-
28nente ita divino Numine non in solum
29, sed & in Communibus Provinciis,
30cumprimis in & Libera Provincia ad ar-
31ma deventum sit, summa cum neces-
32sitate compulsi, non tantum, ut rebus suis consulerent,
33 cum Libera Provincia eiusque oppidis,
34, , occuparunt, sed &
35 atque venire in fidem suam & sibi iura-
36mentum dicere coegerunt. Quam ob rem caeteri
37Cantones, , , ,
38, , atque pro iusta
39sua solicitudine, qua pro conservanda almae Patriae liberta-
40te, tanto cum sudore & sanguine parta, afficiebantur ad re-
41conciliandam pacem, publica Comitia XIII. Cantonum &
42Sociorum primo & indixerunt, mox
43 ob opportuniorem loci situm communi omnium
44consensu convocarunt. Quo loco cum Cantonum omni-
45um Legati comparuissent, indefesso illorum studio curaque
46eo perducta tandem res est, ut inter &
47cum die 18. Julii A[nno] MDCCXII.
48pax sancita, in tabulas relata atque Legatorum nomine Can-
49tonum suorum subscribentium manu sigilloque munita fue-
50rit. Quam cum , acceptare
51nollent, res in apertum bellum & funestiores hostilitates eru-
52pit, donec tandem omnium Cantonum XIII. Sociorumque
53 denuo convenientium, qui ad sarciendam pacem plena
54potestate a supremis suis Magistratibus instructi accesserunt,
55insigni solertia & solicitudine provida omnis discordia ad-
56spirante divina gratia & extincta &, si annuet Deus omnium
57votis, in perpetuum penitus sublata est, idque eo modo atque
58ordine, quo per capita deinceps dicemus.
59Amplissimorum autem Legatorum nomina haec sunt:
60: , Reipubl[icae] Consul.
61, Proconsul.
62: , Dominus in
63Signifer Civitatis. , Quaestor.
64: omnes Senatores.
65: , Dominus in
66Bunast, Schultetus & Signifer Civitatis.
67, Proconsul & Signifer Civitatis.
68, Senator & Tribunus militaris.
69: , designatus Landa-
70mannus & Labarophorus. , Re-
71gionis Capitaneus, Colonellus & Landamannus.
72, Regionis Scriba.
73: , recens designatus
74Landamannus. , Landaman-
75nus.
76 : ,
77Landamannus. , Ex Landamannus & Laba-
78rophorus. : , Landa-
79mannus & Regionis Capitaneus. , Ex-Landa-
80mannus.
81:
82, Dominus zu und , E-
83ques, Ex-Landamannus, & Regionis Capitaneus.
84, Quaestor. .
85ex . , Ex-Landamannusa Monta-
86nus: Senatores omnes.
87: , Landamannus.
88 Pro Landamannus & Senator.
89: , Consul.
90, Deputatus & Senator.
91: Franciscus Philippus von der Weid1/ Se-
92nator.
93: , Baro, Domi-
94nus zu , Urbis Signifer, Eques. ,
95Eques, Quaestor, Senator.
96: , Consul.
97, Proconsul.
98: , Landaman-
99nus. : , Landamannus.
100: , Archi- Grammateus, I[uris] U[triusque] D[octor] & Senator.
101: , Urbis Signifer & Senator.
102I. In ius & ditionem & con-
103cedit totus cum Oppidis, vicis, agris,
104civibus, subditis; oppidum etiam , cum iuri-
105bus supremis, privilegiis & si quae alia ad eos pertinent, sine
106exceptione ulla.
107In Libera Provincia linea Regionis fines signatura a
108 usque ad quamprimum ducatur, ita
109ut, quicquid infra hanc lineam iacet, ad &
110 pertineat; quae vero supra hanc lineam sunt, Cantonibus
111Imperantibus porro pareant. Nova autem linea non nisi su-
112premum Dominium seu Regionis limites denotabit, & qui-
113dem ita, ut cuique ius suum, reditus, decimae, pascua promi-
114scua, Sylvae aliique proventus, quamvis hac linea secentur
115ac disiungantur, salva integraque permaneant.
116Cives Urbis cis Rheni pontem habitantes cum
117banno Fundi communis, & quae eo continentur, a Prae-
118fectura & summa Turgoiae iurisdictione eximun-
119tur, ad urbem spectaturi in posterum; salvis tamen
120, & , quae hacte-
121nus heic habuerunt, iuribus.
122 contra atque pollicentur Catholicis
123liberum in supra dictis oppidis atque ditionibus Religionis
124suae exercitium; pollicentur etiam, Fundationes se, Caeno-
125bia, Caenobiorum bona, facultates, iura, privilegia, proven-
126tus, reditus, decimas nec non interiores & exteriores Topar-
127chas eorumque & aliorum iura sarta tecta conservaturos
128& defensuros; pollicentur porro oppidum eiusque
129Cives ita habituros sese clementer, ut ex clementia ipsis prae-
130standa perpetui gaudii sensum sint percepturi.
131Pollicentur praeterea Collegio St. Verenae, quod
132 fundatum est, cum Praepositura Decanatus, Hierophy-
133lacium, Canonicatus vel aliud etiam minus munus Ecclesia-
134sticum vacabit, vacanti muneri successorem ex Quinque Pa-
135gis &, cum idem munus denuo vacabit, vel ex omnibus Pagis
136Catholicis vel ex Provinciis Communibus oriundum ali-
137quem atque ita deinceps alternatim se semper praefecturos;
138Regale etiam, quo hucusque praefectus gaudebat, illibatum
139relicturos.
140Quinque Pagis Catholicis non minus atque caeteris
141 atque Helvetiorum Sociis, vi foederum & more hucus-
142que inter nos observato, per terras a nobis iam occupatas li-
143ber transitus, liber commeatus, liberum commercium datur
144ita, sine novo solvendorum tributorum aut vectigalium one-
145re, prout huius iuris reciproci vices &
146 merito exspectant & reposcunt. Quae tamen ita intelli-
147genda sunt, ut quicunque intra biennium ab hoc tempore
148cum opibus suis alio, non tamen extra limina, abi-
149bunt, immunes sint a detractionis onere. Qui vero post ex-
150actum biennium veteres mutare sedes etiam intra communis
151Patriae fines cogitant, demigrationis & immigrationis con-
152sueta onera ferant, Salvo iterum, quod in his terris
153 habent iure veteri.
154II. & retinebunt (reservato etiam hic
155suo iure) urbem cum ponte, Villa,
156vectigalibus & omnibus suis appertinentiis, secundum Capitu-
157lationem d[ie] 1. Augusti A[nno] MDCCXII. utrinque consignatam
158vicum etiam e regione urbis situm cum spatio 3000
159pedum communium, e medio vico circumquaque dinumeran-
160dorum. Cautum etiam est, ut vici huius sessores libero reli-
161gionis suae exercitio, ecclesiasticis & secularibus iuribus, pri-
162vilegiis & bonis suis nemine prohibente fruantur, inteme-
163rato etiam iure, quod in Territorio habuerunt;
164hactenus. Pactum quoque est, ut in vico hoc nulli aggeres,
165nulla munimenta ab hac illave parte excitentur, munimenta
166vero durante bello hoc recens exstructa, ad stabiliendam
167mutuam securitatem & concordiam, iterum diruantur.
168III. Admittuntur in Condominiumb
169, , & residuum Liberae Provin-
170ciae tractum, hac scilicet lege, ut post finitam Prae-
171fecturarum harum administrationem primi succedant.
172IV. Quia & &
173 praefecturas iis, quorum imperio hactenus rege-
174bantur, hac lege restituunt, ut in rebus Religionem & Regi-
175men Politicum spectantibus paritas aequitasque iuris antea
176introducatur & stabiliatur: ita convenit, ut ad evitandas in
177Communibus Provinciis controversias futuras iustam
178que & pacificam gubernationem instituendam, Evangelici
179in Provinciis Communibus, in quibus utraque Religio viget,
180pari cum Catholicis iure in rebus ad Religionem & cultum
181divinum pertinentibus ex aequo gaudeant, & quod utrisque
182quoad religionis exercitium particulariter proprium est, eo
183citra controversiam fruantur.
184In rebus summa Regalia concernentibus, quaeque com-
185munis Regiminis, Politiae, Provinciarum Bellique leges at-
186tinent, suffragiorum numerus nihil decidat, sed si senten-
187tiae variant, prout cum rem controversam cum Religio-
188ne nihil commune habere Pars altera asserit, altera con-
189tendit ipsam etiam Religionem per causam involvi, neque
190Communibus Provinciis Imperantes Cantones maiore suf-
191fragiorum numero quicquam obtrudant neque Praefecti eo-
192rum controversias disceptent, sed in publicum Imperanti-
193um Cantonum omnium Conventum eas reiiciant integras, in
194quo per pares numero utriusque Religionis iudices vel amice
195componantur vel aequo iuri subjiciantur. In aliis vero ca-
196sibus Imperantes Cantones quicquid pluribus suffragiis deci-
197derint, ratum esto.
198Et quemadmodum Catholicis conceditur, ut res ad Re-
199ligionem ipsorum & disciplinam Ecclesiasticam spectantes,
200matrimonialia item & quae Fori Matrimonialis sunt, notus Re-
201ligionis Catholicae iudex metiatur & diiudicet, ita penes Ci-
202vitatem solam, tanquam iudicem Evangelicum,
203erunt tum potestas in Pastores Evangelicos, tum quae ad Re-
204ligionem Evangelicam, ad disciplinam Ecclesiasticam, ad
205constitutionem & administrationem Scholarum & iudicium
206rerum matrimonialium pertinent. Praeceptores vero aliis in
207rebus, excepta informatione iuventutis & rerum sacrarum
208instillatione, seculari sive civili iudici subsint porro. Ubi ve-
209ro huius vel illius Religionis cultores scholam hucusque
210communem disiungere vel novam sibi condere volent, libe-
211rum hoc illis esto, si propriis id sumtibus faciant.
212Nulla etiam Pars ad alterius Religionis ritus & ceremo-
213nias s[uas] amplectendas vel ad id, quod cum Confessione eius
214non convenit, cumprimis non ad festorum dierum observan-
215tiam, compellenda est. Et quemadmodum in Religione sua
216eiusque ceremoniis & Processibus Ordinis sacri Pompisque
217solemnibus non interpellantur, illuduntur, vexantur Ca-
218tholici, Ita etiam Evangelici in Religione sua & ceremonia-
219rum sacrarum exercitio impediri, illudi, vexari non debent.
220Similiter & Praefectis & Subditis iuramentum, cum praestan-
221dum est, Religionis, quam profitentur, ritibus conveniens
222imponendum est.
223Complacuit praeterea, ut Aedes sacrae vitandae & tol-
224lendae omnis confusionis futurae causa ab iis, qui primi die-
225bus Dominicis illas frequentant, inde a verno tempore in
226Autumnum usque hora VIIIa. & ab Autumno usque in
227Vernale tempus hora IX. matutina evacuandae cedant aliis,
228nisi forte inter utramque Partem de alia hora, quam & in fu-
229turum observare sponte velint, iam convenit, tum ut Aedes
230illae utrisque per hebdomadam ad ordinaria & extraordina-
231ria procuranda Sacra sine impedimento promiscue pateant.
232Quem in finem si quae Pars clavibus ad Aedes sacras & Aedi-
233tuo destituatur atque Aedituum & claves desideret, gratifi-
234cetur Parti desideranti Pars altera; ita tamen, ut ea Templi
235pars, quam Chorum appellant, & Altare ex communibus Ec-
236clesiae bonis, quam minimo fieri potest spatio, claudantur;
237tum ut Evangelicis, sicubi Baptisterio carent, Baptisterii
238ponendi copia haud gravatim detur, tum ut Religioni utri-
239que proprium Caemiterium iustae capacitatis, in quibus con-
240suetis sibi ritibus defunctos contumulent, concedatur.
241Convenit praeterea ut, si qui ad Sacra sua proprias Ae-
242des moliri cupiant, suis eas moliantur impensis, iisque utan-
243tur solis, cumque Parte altera ob ius prioris Templi, quo
244cedunt, transigant.
245Si qui sive huic sive illi Religioni addicti Templum, quo
246hucusque coniunctim utebantur, accessione nova protende-
247re & amplificare suis impendiis velint, liberum hoc illis esto,
248hac tamen cum conditione, ne nova structura ista Religio-
249num ambarum exercitio fraudi sit vel Catholicorum altaria
250& Sacraria damnum inde & detrimentum patiantur. Evan-
251gelici, cum maioris compendii & commoditatis gratia Tem-
252plum aliud in vicinia adire gestiunt, adibunt illud nemine
253praepediente.
254Caetus, in quibus sola Evangelica doctrina docetur, Bo-
255na Ecclesiae, qualiacunque illa sint & ex quibuscunque rebus
256constent, soli possidebunt & administrabunt ipsi. Similiter
257Catholicis iis in locis, in quibus sola illorum dogmata incul-
258cantur, Bonorum Ecclesiasticorum administratio committi-
259tur. In illis vero locis, in quibus Religionis utriusque exer-
260citium obtinet, Bonorum Ecclesiasticorum nondum divi-
261sorum seu communium ratio & natura inquiratur, opes elee-
262mosynis erogandis destinatae pro numero Auditorum utri-
263usque Religionis dividantur; pars bonorum necessitate
264exigente ad Campanas & Templorum structuras impen-
265denda in aequas particulas secetur, utrisque sua portio asser-
266vanda & administranda tradatur, & quae hac occasione im-
267pensae fiunt, aequaliter ferantur. Caput seu sors ipsa pecu-
268niae non minuenda sed augenda potius. Quod ad procuran-
269da sacra sua ex reliquis utraque Pars hucusque accepit, acci-
270piat porro. Utriusque denique Religionis consortes ad cul-
271tus non sui sustentationem in posterum nihil amplius confe-
272rent.
273Collatores munerum Ecclesiasticorum, quae ad Syno-
274dum pertinent, ex tribus Canditatis idoneis, qui
275hinc ipsis indicabuntur, unum eligent & pastorum electo-
276rum aedes sartas tectasque praestabunt.
277Bona, quae Pastores in Communibus Provinciis Ger-
278manicis denascentes relinquuntc, immunia sint a detra-
279ctione.
280Quia Provinciale Mandatum perperam
281instituta quaedam non tantum continet, sed & res ad Religio-
282nem pertinentes confundit & miscet, necessaria eius emen-
283datio visa fuit: Instrumentum quoque Pacis Provincialis
284A[nno] 1531 conditum refigere & rescindere, Recentem vero Pa-
285cificationem nomine Landsfriden insignire placet, cui Pro-
286vinciae Praefecti, Ecclesiastici & Civiles Toparchae & Mune-
287rum Ecclesiasticorum Collatores adstricti alligatique sint.
288Ut in iure dicundo & odium & gratia omnis absit, ad di-
289gnitates & munera utriusque Religionis consortes promiscue
290provehantur, ita ut quemadmodum Provinciae Scriba in
291 Catholicus manet, vicissim apud Turgavios Lan-
292damannus semper Evangelicus erit.
293Munus Scribae Provincialis apud semper ad-
294ministrabit scriba Evangelicus. Proximus ab eo praefectus
295Religionis Catholicae membrum esto, constituendum a
296Summis Magistratibus Catholicis, eiusdem dignita-
297tis & ordinis futurum, quo erit Evangelicus Praefectus
298apud , & quo Cantones Imperantes commu-
299ni consilio ipsum esse volent. In haec autem Scribarum &
300Landamannorum officia post singula decennia novi surroga-
301buntur Successores, Catholico veteri novus Catholicus &
302vice versa Evangelico veteri novus Evangelicus. Ipsa autem
303electio, cum muneri vacanti Catholicus praeficiendus est,
304penes Catholicos, cum Evangelicus designandus est, penes
305Evangelicos erit.
306Conventum etiam est, ut in omnibus Comitiis seu Con-
307ventibus Publicis, cum vel Ecclesiastica vel civilia tractantur,
308& Reformatus & Catholicus Protocollista Sessionibus com-
309munibus intersint, eorum Protocolla inter se conferantur
310& quae transiguntur, in publico Consessu exscripto reciten-
311tur.
312Reliqua Civilia & Militaria officia, qualia sunt Subprae-
313fecti, Provinciales iudices, Provinciae Apparitores, Duces
314circulorum, Centuriones ex utraque Religione pari numero
315legantur. quatuor Causidicis Catholicis in prae-
316sentiarum addantur duo Reformati: ubi verae ex Catholicis
317duo e vita discesserint, quatuor Causidici, duo nempe Evan-
318gelici & duo Catholici in futurum tantum sunto.
319In locis, in quibus Reformati cum Pontificiis mixtim de-
320gunt, haec in Minoribus Iudiciis circa Praetores & iudices
321constituendos observanda Lex est: Sicubi incolarum huius
322vel illius Religionis numerus altero tanto major erit, iudi-
323cum etiam numerus ex eadem Religione creandorum tanto
324maior erit, ubi vero numerus non prorsus altero tanto ma-
325ior fuerit, pari tum numero iudices ex utriusque Religionis
326civibus creabuntur. Ipsum vero Dicasterium alternis vici-
327bus Praetorem modo Evangelicum, modo Catholicum ha-
328bebit.
329Orphani suae Religionis tutores habeant. Peregrini sine
330Imperantium Cantonum consensu non in popularium seu in-
331digenarum numerum, populares ubi civitatis & parochiae
332iure destituuntur, invitis Civibus plerisque, non in catalo-
333gum Civium vel Parochialium vel Municipum vel Incola-
334rum recipiantur. Non ipsi etiam Praefecti, non Toparchae,
335sub praetextu dimidii suffragii, hos civitate donandi ius ha-
336beant.
337Empta in manus mortuas, h[oc] e[st] ad possessores perpetuos
338non veniant. Solis Cantonibus Imperantibus, si & caetero-
339rum Cantonum Imperantium consensum decenter rogave-
340rint, huiuscemodi emptionis ius esto.
341Accusatores, testes, delatores clandestini non amplius au-
342diendi. Duro imperio, immodicis Dicagraphorum impen-
343diis aliisque sumtibus iniquis subditi non premendi, sed cle-
344menter & paterne habendi.
345Quod si inter Cantones Imperantes exardescat bellum
346(quod Deus clementer averruncet) nemo ex illis, quamvis
347plurium suffragantium Cantonum numero suffultus, a Com-
348munibus subditis ius postulandi auxilii habet. Subditi me-
349dios se gerant, non copiis, non pecunia, non annona, non
350alio auxilio, sed piis ad Deum precibus pro concilianda pace,
351discordes iuvent.
352Cautum etiam est, ne quis in Communibus Provinciis, si-
353ve Sacri sive Politici Ordinis, munimenta aggeresved sive
354parvos sive magnos, sive regulares sive irregulares sub quo-
355cunque praetextu sine Imperantium Cantonum communi
356consensu moliatur.
357Rei capitis cum Evangelicae tum Pontificiae Religionis
358ad demutandam fidem nullo modo compellendi. Si reus,
359dum sententia ampliatur & differtur, suae Religionis pasto-
360rem efflagitet, iustis eius precibus officium hoc praesente ali-
361quo praefecto non denegabitur. Quod si verae lata in illum
362iam sententia est, pastori, quem expetit, aditus ad eum nemi-
363ne obstrepente pateat, remotis etiam arbitris; Condemna-
364tum Pastor etiam ad locum supplicii comitabitur.
365Ad vitandas rixas & contentiones omnes rixarumquee
366occasiones, convitia, probra & dicta mordacia neque Eccle-
367siastici neque Politici Ordinis ulli pro suggestu, in foro vel a-
368libi locorum loquendo scribendove invicem iaciant. Qui se-
369cus fecerint, gravi animadversione coerceantur. In publicis
370& privatis congressibus tum ore tum calamo altera Religio
371Evangelica, Catholica altera appelletur.
372In rebus ad forum pertinentibus, in Successionibus,
373Haereditatibus, Collocationibus pari omnes iure eademque
374pertica sine Religionum discrimine tractandi sunt: In confe-
375rendis praediis beneficiariis, quae Feuda vocant, a beneficia-
376rio nihil, quod cum Religione eius pugnat, exigendum est.
377V. Pace hac omnino etiam comprehenduntur diserte
378non tantum Sociique nostri & Clientes in genere
379omnes, sed & illi, qui his vel illis Partibus consilium & ope-
380ram suam in hoc bello commodarunt.
381VI. , & Quinque Pagi Catholici
382omnibus, qui flagrante bello has vel illas partes sequi vel mis-
383sis etiam auxiliis iuvare vel negatis irritare sustinuerunt, quin
384etiam iis, qui & coacti sese dedide-
385runt, vel etiam dedere sese sponte & in fidem atque clientelam
386eorum conferre voluerunt, plenam amnistiam & accepta-
387rum iniuriarum oblivionem pollicentur, quae ipsos a delicti
388fsui culpaf immunes praestet.
389VII. Bello capti post solutos pro datis cibariis sumtus
390utrinque permutabuntur, & quia & nu-
391mero & dignitate longe plures captivos habent, ut animum
392suum candidi amoris mutui desiderio ardentem demonstrent,
393omnes post publicatam pacem & soluta cibaria sine λύτρῳ ad
394suos remittent gratis. Eodem tempore liberi commercii u-
395sus per omnem restituetur. Merces, aes alienum,
396rationes & quae alia nomina quisque ante bellum in locis di-
397versis vel habuit vel deposuit, ad Dominum & possessorem
398suum pristinum postliminio redibunt.
399VIII. Abbas, Decanus & Conventus , si
400cum & propter & terras
401bello occupatos pacem reconciliare recusent, promittuntg Can-
402tones reliqui omnes cum Sociis se ad stabiliendam bona fide
403& confirmandam in tranquillitatem eos, donec de
404pace convenerit, neque in praesenti neque in futurum tem-
405pus, neque directe neque indirecte adiuturos vel causam eo-
406rum alia quam amicabili via suscepturos. Et quemadmodum
407 cum sedulo adnitenturh, ut negotium
408hoc cum Abbate eiusque Conventu quantocius compona-
409tur, Ita & quinque Pagi Catholici cogitatione omni cura-
410que incumbent, ut amicis artibus promoveatur pax, quo
411ita tranquillis rebus respiret & felicitate pristina floreat ite-
412rum dulcis .
413IX. Spondent in gratiam reducti Cantones, ut hono-
414rem & amorem suum liquido testentur, quo tum
415 ad Helvetios , tum Cantones in bello
416quietos prosequuntur, animumque a pacis studio non alie-
417num declarent, nullam se de reposcendis impensis in bello fa-
418ctis mentionem invicem in posterum iniecturos.
419X. Pollicentur etiam daturos se operam, ut in Commu-
420nibus Provinciis lites omnes, res molestae & acerbae, quae a-
421nimorum rancorem & discidia diuturna pepererunt, sepul-
422tae bona fide & extinctae iaceant, quae amor & concors inter
423Helvetios animus reflorescat iterum.
424Quamprimum tandem Quinque Pagi praesentis Pacifi-
425cationis ratihabitionem per certos Tabellarios in manus no-
426stras tradent, hostilia, exactiones aliaque bellorum mala u-
427trinque cessabunt militesque ab armis dimittentur.
428Ad confirmandam dictorum fidem Amplissimi bello huc-
429usque implicitorum Cantonum Legati pro sua, quam a
430summis Magistratibus acceperunt, potestate, supremam hu-
431ius Pacificationis Tabulis manum imposuerunt; Omnes eti-
432am Cantones XIII. Sociique faedera mutua sancte se invicem
433observaturos antiqua & Helvetica fide sposponderunt. Quem
434in finem, ut curae sibi esse almam pacem testarentur, Civita-
435tum omnium publicis Sigillis praesentes Tabulas munive-
436runt d[ie] XVIII. Iulii & IX. atque XI. Augusti.
437Anno post natum Servatorem nostrum
438unicum Iesum Christum,
439MDCCXII.
Sachliche Anmerkungen